Ứng xử với di sản đô thị

Luật Di sản văn hóa không đề cập khái niệm di sản đô thị cũng như hành lang pháp lý bảo vệ loại hình di sản này. Thực tế đó đòi hỏi di sản đô thị cần được đặt đúng vị trí để có những biện pháp bảo vệ trước khi những di sản này bị biến dạng, xuống cấp hay biến mất hoàn toàn.

Những công trình kiến trúc Pháp nói riêng, những di sản đô thị nói chung trở thành một phần không thể thiếu của văn hóa Hà Nội. Ảnh: MỘC ANH

Mặc dù mang không ít dấu vết của thời gian, lịch sử, phản ánh các lớp lang văn hóa nhưng di sản đô thị chưa bao giờ được chính thức công nhận là một loại hình di sản. Vì vậy, các di sản đô thị không được xếp hạng, đồng thời không được Luật Di sản văn hóa bảo vệ bằng hệ thống khung pháp lý như các di tích, di sản văn hóa phi vật thể.

Nhiều thách thức

Thách thức lớn nhất mà di sản đô thị đang đối mặt là nguy cơ biến dạng, xuống cấp, hoặc thậm chí có thể không còn nữa. Ở Hà Nội, không khó nhận ra sự biến mất nhanh chóng của nhiều biệt thự cũ trên các khu phố Pháp và các tuyến phố trung tâm của quận Hoàn Kiếm trong những năm gần đây, bị thay thế bởi các tòa nhà văn phòng, cao ốc hiện đại hoặc trở thành bãi đất trống “nằm chờ” dự án; hay sự “thế chân” dần dần các khu tập thể cũ ở Kim Liên, Trung Tự, Giảng Võ bằng những chung cư hiện đại. Và cũng không ít công trình bị rơi vào quên lãng, không ai ngó ngàng suốt vài thập niên như biệt thự 49 Trần Hưng Đạo (quận Hoàn Kiếm), tòa nhà công vụ 300 Kim Mã (quận Ba Đình)…

Một thách thức khác mà di sản đô thị phải đối mặt, đó là sự phá vỡ không gian cảnh quan xung quanh di sản. Cách đây khoảng vài chục năm, thanh niên Hà Nội thường có thói quen thong thả đạp xe trên những con phố thơ mộng, hai bên là những dãy nhà biệt thự nép mình dưới những hàng cây rợp bóng như phố Nguyễn Du, Nguyễn Gia Thiều, Trần Quốc Toản, Nguyễn Đình Chiểu…, nhưng nay những hình ảnh đó đã trở nên xa vời. Không gian di sản mất đi cũng có nghĩa đô thị mất đi một phần bản sắc văn hóa.

Không chỉ đối diện với những thách thức trực tiếp nêu trên, công tác bảo tồn di sản đô thị ở Hà Nội còn gặp không ít khó khăn, bất cập. KTS Lê Thành Vinh, nguyên Viện trưởng Viện Bảo tồn di tích cho rằng: “Chúng ta khá cứng nhắc khi phân loại và tiếp cận di sản. Tiếp cận một di sản, dù được công nhận hay chưa, trước hết phải tôn trọng và ứng xử khách quan, nhân văn. Nếu nhìn nhận giá trị di sản chỉ dựa trên phương diện hành chính (xếp hạng) sẽ dễ dẫn đến cực đoan”.

Bài toán bảo tồn

TS. Vũ Minh Hương, Phó Chủ tịch Ủy ban Ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương cho hay: “Những công trình kiến trúc Pháp nói riêng, những di sản đô thị nói chung đã trở thành một phần không thể thiếu của văn hóa Hà Nội. Nó cần được nhìn nhận như một di sản văn hóa, đặc biệt trong lĩnh vực văn hóa kiến trúc và quy hoạch đô thị”. Mặt khác, di sản đô thị có thể phát huy giá trị tốt hơn bởi nó thực sự là di sản “sống”, gắn bó chặt chẽ với cuộc sống của người dân. Nhưng cũng chính vì thế, người dân cần phải được tuyên truyền, nâng cao nhận thức để chung tay bảo tồn và phát huy giá trị di sản.

Bên cạnh đó, để di sản đô thị có cơ hội phát huy giá trị, cần gắn với việc phát triển du lịch. KTS Lê Thành Vinh cho rằng, có thể thiết kế các tour chuyên biệt về tham quan, tìm hiểu kiến trúc Đông Dương hay các công trình kiến trúc Pháp cho những người có nhu cầu tìm hiểu. “Loại hình du lịch này hiện được áp dụng tại rất nhiều nước. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng, không nên phát triển du lịch di sản đô thị quá ngưỡng bởi sẽ dễ xảy ra phản ứng ngược. Đó là hiện tượng “rỗng” văn hóa trong các di sản, khi đô thị đang mất dần tính văn hóa bản địa và sự cố kết cộng đồng trước xu thế thương mại hóa quá mức”, KTS Lê Thành Vinh nhận định. 

Phát triển kinh tế cũng là một đặc tính của di sản đô thị, nhưng phải hài hòa giữa bài toán bảo tồn và phát triển để công tác bảo tồn di sản thực sự bền vững. Đó là cách để giải quyết bài toán giữa “đọng” và “chảy”, sao cho những giá trị của di sản vẫn “đọng” lại, không bị mất đi trước dòng “chảy” của cuộc sống.

MỘC ANH